III.

W pierwszych dniach swego pobytu w rezydencyi Habsburgów przechadza się po mieście i ogląda jego osobliwości, przypatruje się pięknym twarzom, modli się w kościele św. Szczepana, odwiedza znajomych, jak pannę Jadwigę Brzózką, grającą „prześlicznie" na fortepianie, p. Emila Potockiego, p. Micewskiego i t. d., maluje portret ostatniego, szkicuje w kupionym świeżo albumie, czyta, uczęszcza do galeryi, naprawia zrujnowane nieco futerko, niekiedy w towarzystwie wychodzi na kawę lub na piwo, warzy herbatę, pali fajeczkę, prowadzi dalej dzienniczek, pisuje do rodziny i do Grabowskiego, rozprawia z towarzyszami, często bardzo poważnie, roztropnie i szlachetnie, umysł jego bowiem od lat najmłodszych tchnął najszlachetniejszymi popędami. „Gadaliśmy — pisze — o zepsuciu w Wiedniu, i o reputacyi, jaką mają Polacy między Niemcami. Paskudna! oj, paskudna! Trzeba się teraz starać naprawić ją, unikając wszystkiego, coby ją popsuć mogło. Mało nas jest, ale i ja do tych Polaków chcę się policzyć, którzy ich sławę tułaj poprawić mają. Boże, dopomóż mi w zamiarze!".

W myśl tego pięknego postanowienia, nie chciałby brać nic na kredyt; „ale cóż, kiedy się chce jeść, to nie ma co robić," rozumuje bardzo przekonywująco. Zażywania tabaki, jako środka przeciw głodowi, nie próbował, o ile wiemy; z wielkiem natomiast powodzeniem używał w tym celu cygar. To też najdotkliwiej uczuwa brak tychże a najczęściej rozwodzi w dzienniczku gorzkie żale na temat: „oj bieda, bieda! nie ma na tytoń, na cygara, a to jedyna ucieczka, kiedy się jeść chce," wielokrotnie zaś zapewnia, że „o nic nie dba, tylko o tytoń i cygara — i choć głodny, jak zapali cygaro, albo fajkę, to wszystko ustaje..."

Widząc w podobnych razach pogrążonego w smutku, pocieszał go p. Micewski, „dodając mu otuchy i przestrzegając, aby nie upadał na duchu, że nie ma pieniędzy, bo to nie raz jeszcze się zdarzy" — ale taka pociecha nie mogła żadną miarą natchnąć zasmuconego lepszą myślą. 

Mimo ciężki niedostatek, pozbawiony często najniezbędniejszego materyalnego pokarmu, troszczy się o pokarm duchowy, kupuje na tandecie „mnóstwo doskonałych książek," oczywiście po bajecznie niskich cenach, bo po kilka centów za funt — czyta skwapliwie i to już nie same powieści, jak dawniej, ale rzeczy poważne, n. p. jakąś historyę wieków średnich niewiadomego autora, historya wojny trzydziestoletniej Beckera i t. p., rysuje i maluje bez wypoczynku, głównież nów czerpiąc natchnienie w szczegółach oblężenia Wiednia, i w wypadkach tej wielkiej wojny, która mu już nie jeden nastręczyła temat i długo jeszcze służyć będzie za niewyczerpana kopalnię. Tworzy więc jedne po drugich następne akwarelle: „Wallenstein, wysyłający Pappenheima z poleceniem zdobycia zamku Moricburga," „Szturm na fosy w bitwie pod Lutzen," „starcie Pappenheimowskiego kirasyera z Turkiem" a jeden tylko obrazek olejny, przedstawiający giermka, siedzącego na powalonem drzewie z sokołem. 

Niektóre z pomiędzy tych obrazków opisuje dość szczegółowo, np. przedostatni z wymienionych powyżej: „Rzecz się dzieje pod basztami Wiednia. Turek wpadłszy wraz z gniadym koniem do fossy, ratuje się, jak może, i ręką zasłania się od cięcia kirasyera, siedzącego na wzniesionym do góry rumaku. Z dala widać basztę i wieżę św. Szczepana a dalej jeszcze uchodzących Turków i nacierającą na nich piechotę austryacką".

Nie unosząc się zarozumiałością, często gęsto owszem wyraża niezadowolenie z obrazków, tworzonych czasem w porze, gdy malarz nie miał dostatecznej swobody, kiedy bywał zgłodniały, przemarzły i niespokojny o jutro. Nie dziw przeto, że rzecz nie wychodziła taką, „jak ją sobie wyobrażał", że w Wallensteinie i Pappenheimie np. „braknie skoncentrowania światła i lekkiego traktowania". 

Podczas pierwszego miesiąca mógł w ogólności pracować tylko w kilkunastu pierwszych dniach; następnie bowiem nie dostawało mu farb i światła, w pokoju zaś jego było tak zimno, że aż febra biednym trzęsła. To też przez cały czas, aby nie zmarznąć, musiał siedzieć we futerku, które wskutek tego darło się coraz więcej i wymagało ciągłej reparacyi. Od mrozu najwięcej ucierpiały ręce: skostniałe, popuchły, popękały i rozraniły się strasznie a przykładanie sławnej maści szwedzkiej, na która wydał całych 40 ct. nie przynosiło najmniejszej ulgi…

Smutny ten stan przedłużał się; mrozy trzaskające nie ustawały, w pokoju woda ścinała się w lód, a jedynym przeciw złemu środkiem, było jeszcze w ciągu dnia położyć się na łóżku, przykryć futrem i kołdrą, aby zapominając o głodzie i chłodzie, „uciąć szpaczka z gorącą modlitwą na ustach, z serdecznem wspomnieniem o najdroższej rodzinie", z tą myślą dręczącą i bolesną: „żeby oni wiedzieli, jak ja bieduję!" z życzeniem, ażeby przespać bez obudzenia do rana i o gorzkiej niedoli przez ten czas zapomnieć…

Ale na zaszczyt i chlubę dla genialnego w przyszłości malarza powiedzieć możemy, że nawet w dniach największej nędzy nie pomyślał o zniżeniu się do prośby o wsparcie, że nawet nie spieszył się z wręczeniem listów rekomendacyjnych do osób wpływowych, że owszem zaledwie drobną ich część oddał w tych pierwszych tygodniach pobytu swego w Wiedniu a i później wręczając owe pisma, czynił to z wielkim taktem i poczuciem własnej godności.

Przy tak szlachetnym sposobie myślenia, przy wstręcie do korzystania z protekcyi i pomocy ludzi możnych przyszłoby może biednemu umrzeć literalnie z głodu, gdyby nie koleżeńskie przysługi ucznia wiedeńskiej akademii sztuk pięknych, zgasłego przedwcześnie Leona Ostrowskiego. Nie był to genialny artysta, ale co się między malarzami nie zbyt często zdarza, młodzieniec prawy, jak łza czysty, wykształcony, natura na wskroś poetyczna, choć nieco wykolejona i zwichnięta. Lubo nieniektóre jego poglądy grzeszyły ekscentrycznością, wywarł on dobry wpływ na młodszego kolegę tak pod względem umysłowym, jak moralnym, dał mu impuls do zastanawiania się nad sobą, do wnikania we własną istotę. Im bliżej go też poznawał Artur, tem więcej uczył się cenić go i kochać; najprzód więc mówi o nim, że jest „bardzo dobry chłopak”, potem, że jest „chłopak z bardzo dobremi zasadami”, że wykształcony i oczytany, że go bardzo lubi i kocha, w końcu nie znajduje już dość słów na pochwały.

Trudno też było doprawdy o lepszego kolegę nad pana Leona. Łagodnego usposobienia, skromny, serdeczny, mający zawsze grosz dla przyjaciela, nie odmawiający pożyczki, choćby nie wiedział, co sam nazajutrz do ust weźmie. Zaopatrywał on Artura w pieniądze na chleb i inne najpierwsze potrzeby, kupował dla niego książki na tandecie i zapytywał nieustannie, czy jeszcze nie potrzebuje czego, co utrzymywało naszego bohatera w błogiem przekonaniu, że jego towarzysz należy do zamożniejszych studentów. Ale jakżeż się zadziwił, zaszedłszy raz do pokoju, który Ostrowski zajmował wspólnie z utalentowanym muzykiem, Kalajem. Pokoik to był „tak szczupły i ubogi, że go ledwie za mieszkanie wyrobnika wziąć można"...

Do akademii sztuk pięknych wstąpił Grottger dopiero w połowie stycznia; przyjęty do oddziału przygotowawczego, zaczął chodzić na prelekcye historyi malarstwa i na anatomią, Najżyczliwiej zaraz od początku wspomina o czcigodnym dyrektorze akademii, Rubenie, najwyżej stawia prof. Geigera, wymienia dalej imiona profesorów: Majera i Blass’a. Ostatni chwalił chłopca, wymalowanego przez Artura z natury, o główce mówił, że „efektowna, ale ciężko traktowana". Poprawiając sam niektóre kolory, równie jak inni profesorowie, wyrażał się z wielkiemi pochwałami o rysunku, ale malowaniu zarzucał wiele. Jak słusznem i trafnem było to zdanie, miała okazać niedaleka przyszłość. 

Nad wyrobieniem smaku pracuje wiele, zwiedzając galerye wiedeńskie, podziwiając arcydzieła sztuki, których tam pełno, zachwycając się najwięcej utworami nowszych mistrzów, np. Delarocha „Dziewica orleańską”. Z pomiędzy szkół dawniejszych najbardziej mu przypada do gustu wenecka t flamandzka, może dlatego, że jak słusznie zauważono, szkoły te świetniej są reprezentowane w Wiedniu, niż toskańska i rzymska.

Ale nietylko znakomite dzieła malarstwa przemawiają tak silnie do młodzieńczego serca. Kraszewski w krótkiem wspomnieniu pięknie określił ówczesny stan jego: „Artysta duszą, Grottger marzy, wtajemnicza się w życie. czyta, myśli, uczy się — oczy kobiet, które się zdają mówić tak wiele… porywają go, tęsknota młodzieńcza ogarnia. Staje czasem wobec pięknych kształtów, przed poetycznem obliczem, jak przed świętością, składa dłonie i woła w duszy: „O Boże! jakaż cudownie piękna!! Tak samo zatrzymuje go obraz, tak samo nęci go rozmowa wieczorna z towarzyszami, jedna z tych rozmów tytanicznych a studenckich... które szturmują do niebios i dobywają wnętrzności ziemi“...

W istocie wszystkie owe uwielbienia i zachwyty sprowadzić można do jednego wspólnego mianownika, do wysoko rozwiniętego poczucia piękna, do nadzwyczajnej wrażliwości na wszelkie objawy tego piękna w najrozmaitszych sferach i kształtach. Tak samo rozpływa się nad „cudami“ sztuki malarskiej, tak samo słuchając wdzięcznej muzyki w kaplicy Burgu, na wskroś przeniknięty czarem melodyi, „nie wie, co z sobą robić“ dlatego także woła z ujmującą naiwnością: „co tu ślicznych dziewcząt we Wiedniu, to nie widziana rzecz co ja zrobię ze sobą, doprawdy nie wiem“... 

Zapatrzony na piękną twarzyczkę, zapomina nieraz o własnej niedoli; czyż mu przeto poczytamy za złe? że postanawia kupować bułki tylko tam, gdzie je sprzedaje „prześliczna piekareczka“, że się rujnuje, zachodząc niekiedy do restauracyi, aby ujrzeć powabną Hebe!

Niedostatek, szczególniej w ostatnich dniach przed pierwszym, daje mu się najboleśniej we znaki: już tylko raz na dzień jada , już nawet nie pali — a przecież nie traci humoru i fantazyi, nie mogąc w opuchłą rękę wziąć ołówka, dysputuje z Ostrowskim po całych godzinach tak niezmordowanie, „że im się usta nie zamykają“, bawi się „kapitalnie", śmieje „do rozpuku", i jakby za najlepszych czasów, wyprawia „brewerye". Wesołość jego udziela się i towarzyszom, nie lepiej pod względem finansowym uposażonych od niego. Z jakimże to humorem i swobodą, wśród częstych śmiechów, przenoszą się Ostrowski i Kalaj z dawnego na nowe, zapewne tańsze jeszcze mieszkanie! We trzech, bo oczywiście Artur stanął im ochoczo do pomocy, dwa razy odbywają pocieszną pielgrzymkę ze studencką chudobą. „Jak zabawny to był widok! opowiada Artur. Kalaj niósł naprzód swój instrument i poduszkę pod pachą a w ręku lampę. Ja niosłem książki na pasku a pod pachą duży pugilares z różnemi gratami — Ostrowski ogromnej wielkości rulon z rysunkami, z którego sterczał olbrzymi parasol. Tak opakowani postępowaliśmy z wolna, ślizgając się co chwila i potrącając niechcący przechodniów"...

Po wyświadczeniu koleżeńskiej przysługi, około godziny dziewiątej wieczorem powrócił do domu, gdzie nie zastał ani kawałka chleba, ani świecy; przez godzinę siedział po ciemku, pogrążony w myślach, wreszcie po gorącej modlitwie „za swoimi", usnął głodny i zmarzły, bo mróz był tak silny, „że ledwie mógł wytrzymać"... 

Tak zakończył miesiąc styczeń; ostatniego dnia tegoż miesiąca zgłosił się po stypendyum, sądząc, że to już 1 lutego — nic dziwnego , że wycieńczony głodem pragnął, ażeby czas szybszym płynął biegiem…