I.

Jednego przecież specyalnego prawidła przestrzegał Stattler pilnie, ale i tu, lubo postawiona przezeń zasada ogólnie biorąc, była słuszna i trafna, w zastosowaniu do szkoły chybiała celu i nie mogła wydać pożądanych owoców. Zalecał on gorliwie za wzór w kolorycie szkołę wenecką, jako najdoskonalszą pod wzgledem czystości i mocy barw; ztąd też nie pozwalał młodzieży używać białej farby, utrzymując słusznie, że ta zmniejsza moc i odejmuje wszelkim innym kolorom lekkość i świetność. Do tego przepisu nie stosowali się jednak uczniowie, używali owszem tyle białej farby, ile im było potrzeba, zarówno do świateł, jak do cieni, a Grabowski słusznie ich z tej winy rozgrzesza, mówiąc: „Uczeń, zaczynający malować, powinien mieć na uwadze naturę czyli główny charakter koloru, to jest powinien się starać o oddanie jak najodpowiedniejszej barwy tego przedmiotu, który naśladuje, ale nie zgadzam się na to, aby dla czystości, mocy lub lekkości miał uchybić prawdzie trudno bowiem żądać, ażeby przy pierwszem uchwyceniu pędzla zdołał wydobyć kolor naturalny, mocny i czysty, co bywa dopiero wynikiem niesłychanej w prawy i znajomości farb. Nadto chcąc posiąść ową moc i czystość, trzeba już poprzednio znakomicie rysować , bo w jednej i tej samej chwili myśleć o tylu rzeczach, jak o rysunku, o proporcyi, o charakterze przedmiotu, wyrazie, czystości, stopniowaniu świateł i cieni i mocy naturalnego koloru —  jest zadaniem nawet dla skończonego artysty olbrzymiem — od początkującego zaś młodzieńca bezwarunkowo tego wymagać nie podobna".

Najlepsza miarą wartości jakiejkolwiek instytucyi, bywają jej owoce. Szkoła malarstwa w Krakowie pod zarządem Stattlera, jak wiemy, nie może się pochlubić, aby wydała choć jednego znakomitego malarza, nawet w mniej Wysokiem i szlachetnem znaczeniu wyrazu; bo uczeń, jak trafnie mówi Grabowski, „jeśli nie artystą, to przynajmniej tęgim rzemieślnikiem powinien wyjść z ręki mistrza — a możemy dodać z faktami i imionami w ręku, że zagrzebała na wieki niejeden prawdziwy talent. 

Patetycznie wygłaszane prelekcye dyrektora rozwijały niektórym uczniom głowę, dzięki talentowi, skłonną do marzeń, ale nie rozwijały ani zdolności, ani nawet technicznej wprawy. Marzyli biedni o niebieskich migdałach, a czas niepowstrzymany uciekał, zostawiając ich ukołysanych, na tern samem miejscu. Z upływem lat uczuwali coraz więcej potrzebę chleba i stanowiska, które odpowiednio do owych pysznych marzeń, powinno było być wysokiem.

Ale złudzenia i mrzonki, które obałamucały zarozumiałą głowę, nie chciały się żadną miarą spełnić a twarda rzeczywistość zaglądała w oczy niemiłosiernie. Nieuchronnem następstwem tego smutnego stanu było straszne zwątpienie, które ogarnąwszy najzdolniejszych, jednych zniewalało do obrania innego zawodu dla zapewnienia materyalnego bytu , innych przyprawiało o utratę zmysłów lub nawet popychało do samobójstwa. Przykłady, jakie z pośród swoich towarzyszów lub poprzedników wymienia Grabowski, są bardzo znaczące. „Na rok przedemną — są jego słowa — należał do uczniów szkoły krakowskiej niejaki Janikowski, którego roboty wiele obiecujące pokazywał nam Stattler jako wzory pracy i zdolności, życząc, abyśmy jak najprędzej osiągnęli równy stopień doskonałości. Mnie się te roboty bardzo podobały; więc pytam: Dlaczego Janikowski nie uczęszcza dalej do szkoły, skoro już stanął tak wysoko? Ale profesor odszedł, nie dawszy mi odpowiedzi. Postanowiwszy bądź co bądź dotrzeć do źródła prawdy, pytam drugi raz, czy był on pracowity? Wtedy dyrektor wystąpił z wielkiemi pochwałami dla Janikowskiego; że był pracowity, pilny, że podobnie jak ja nie chodził na obiady, tylko pracował dalej, zjadłszy kawałek chleba. Nie pojmowałem, dla czego tak wzorowy uczeń porzucił szkołę, a Stattler nie spieszył z wyjaśnieniem sprawy. Wypytywałem ciekawie o człowieka, którego los żywo mnie Zajął — pragnąłem go poznać i wybadać, dlaczego zerwał ze sztuką, mogąc zostać znakomitym malarzem. I przyszło mi to bez trudności. Janikowski był na praktyce u malarza pokojów! Dowiedziawszy się o tem, ledwiem nie zemdlał. Poszedłem do niego. Na zapytania moje odparł, że przesiedziawszy osiem lat w szkole, nauczył się siedzieć, z czem mu teraz dobrze... Nie zadowoliła mnie ta zimna i ironiczna odpowiedź. Dopiero gdy spojrzałem na twarz jego, zarumienioną od wzruszenia i spostrzegłem dwa strumienie łez, spływających z jego niebieskich oczu — o, wtenczas uczułem, co on cierpi i ile mnie jeszcze cierpieć potrzeba!...

„Później opowiadali mi znajomi i krewni Zyglinskiego, który był również uczniem naszej szkoły, a podobnie, tylko jeszcze gorzej, skończył swoją artystyczną karyerę. Bo Janikowski upadł na duchu i zwątpiwszy o sobie rzucił, się do pracy, która mu chleb przyniosła — Żygliński zaś, poddawszy się także zwątpieniu, a zagrożony nędzą, chodził i marzył — marzył i wzdychał, był zaś zbyt wybujałym, aby się wziąć po prostu do rzemiosła — ani też nie stał na tym stopniu rozwoju, aby ludzie możni zażądali od niego roboty. Najdotkliwiej dręczyła go myśl, że nawet sam sobie nie wystarczał, bo nie miał dostatecznej wprawy i znajomości sztuki, aby wylać na płótno to, co czuł i  marzył, a co przybrał w formę słowa, wydając w Krakowie swoje poezye. Mocując się ze zwątpieniem, zwaryował — i dokonał tak wcześnie marnego dla świata, a nędznego dla siebie żywota“.

Oprócz tych ofiar nie brakło innych, a do pomnożenia ich liczby przyczyniała się niepomiernie owa niefortunna metoda ćwiczenia uczniów wyłącznie w malowaniu z martwej natury, mająca oprócz innych i te niedogodną stronę, ze nie dozwalała uboższym zabezpieczyć się pędzlem przeciw groźnemu niedostatkowi. „Któż bowiem — czytamy wielokrotnie we wspomnianym pamiętniku — kupi obrazek, przedstawiający skorupy z jaj, albo cebule, albo kości ludzkie lub wreszcie kawałek pomiętej bibuły. Kogoż skruszą podobne przedmioty? Może zwróciłyby czyją uwagę, wykonane przez skończonego artystę, ale nie jako studyum początkującego i nieznanego chłopca. Gdyby nam wolno było wybierać do ćwiczeń co innego, możeby ocalał niejeden talent, zatracony dziś niepowrotnie. Niejaki Piotr Pluciński, chłopiec ubogi, ujmującej w pożyciu dobroci i słodyczy, pełen świętego ognia dla sztuki i wysokiego poczucia obowiązku, bo żywił starego ojca z lekcyi, których udzielał po nocach uczniom gimnazyalnym, przez trzy lata zaprawiał się w podobnych exercycyaeh. W końcu przyciśniony biedą, poszedł do apteki na praktykanta, sądząc, że tam znajdzie czas do malowania, z którem, jak mawiał namiętnie, tylko razem z życiem się rozłączy. Ale na nieszczęście stało się inaczej: wszedłszy do apteki musiał w kąt rzucić pędzle. Kosztowało go to bardzo wiele; gryzł się i martwił, aż wreszcie zachorował — i w gorączce, podczas której zdradzał rozpacz, że nie może zostać artystą, poderżnąwszy sobie gardło, skonał“...

W ogólności moralna atmosfera szkoły nie była najlepszą. Wiał z niej jakiś zły duch — między uczniami brakło zupełnie poczucia solidarności i koleżeństwa. Górowały między nimi dwie partye: szyderców, którzy drwili bez litości z uboższych i mniej zdolnych — oraz zarozumialców, którym się zdawało, ze na skrzydłach oratorskiej weny dyrektora, wzlatują w niebo wybrańców sztuki, i wracają skończonymi malarzami... Szczęściem dwa te stronnictwa nic obejmowały jeszcze w swe zaklęte koło całej młodzieży szkolnej; obok nich spokojna i wytrwała praca, idąc tylko za popędem własnego natchnienia, postępowali po trudnej drodze artystycznej, młodzieńcy zarówno dalecy od skłonności do szyderstwa, jak od zarozumienia.

Naczelne między nimi miejsce, jakeśmy już zauważyli, zajmował Artur. Ale w takiej szkole, jak ówczesna krakowska, i pod takim dyrektorem, jak Stattler, o których z umysłu rozpisaliśmy się przydłużej, aby uzasadnić wypowiedziane o nich zdanie, nie rysować postaci bez tła i otoczenia, oraz podać drobny przyczynek do dziejów polskiej sztuki, o których dotąd nikt nie myśli nie mógł on sie rozwijać należycie. Ojciec uczył go, jak uczyli starzy mistrze swych uczniów, jak że użyjemy pospolitego, lecz prawdziwego porównania jak uczy lis swoje dzieci; nie dziw przeto, że z dawniejszej swobody dostawszy sie pod ciężkie jarzmo pedantycznego deklam atora, opuścił skrzydła , zamiast je szerzej rozwinąć, i zraził się do oficyalnej nauki. Dawniej spotykały utalentowanego chłopca serdeczne, zachęcające pochwały, oddziaływając nań bardzo zbawiennie, popychając do dalszego kształcenia się, do tem gorętszej i wytrwalszej pracy — wady i usterki wytykano mu szczegółowo, praktycznie, nie wsiadając na wielkiego konia estetycznomoralnej frazeologii. Jakżeż odmiennej natomiast metody trzymał się Stattler! Kazał mu on pewnego razu wyrysować z natury nogę ludzką. Młodzieniec narysował, jak umiał, lecz nie zadowolił dyrektora, który może tem dotkliwiej postanowił upokorzyć malca, że spostrzegł, jak go ceni i lubi Łuszczkiewicz, jak go poważają towarzysze, jak przedwczesna aureola otoczyło młodociane skronie jedyne wtedy na cała Galicyę czasopismo literackie. Może powziął przekonanie, że dla ocalenia wychwalanego chłopca od artystycznego upadku, należy działać na niego we wręcz odwrotnym kierunku, należy go ganić i wmawiać w niego, że niczego porządnie nie umie. Zawstydził więc biednego, zarzucił mu, że się puszcza na wielkie rzeczy i trudne temata, nie umiejąc sprostać najmniejszym i najłatwiejszym, że w jego próbach razi brak prawdziwie artystycznego ducha i godności — z czego wszystkiego wynika, że okrzyczany talent kieruje się na manierzystę, jakich anioł Boży mieczem ognistym z raju sztuki wypędza... 

Pan dyrektor, nie posiadając źdźbła pedagogicznego zmysłu, sądził, że takim sposobem skruszy i na dobrą drogę sprowadzi zbłąkaną, jak mu się zdawało, owieczkę. Ale jak zwykle, tak i teraz zawiódł się stanowczo. Artur zasypany gradem bolesnych zarzutów, czując, że nie zasłużył na nie — bo i sam już zdobywszy pewną miarę do ocenienia swych sił, i opierając się na zdaniu prawdziwych znawców, wiedział, że coś umie — zniechęcił się ostatecznie do przewodnika, którego nastrój deklamatorski nie przemawiał już wprzód do jego serca i głowy; zaczął przeto stronić od szkoły, do której nic go nie nęciło. Ale jak młody słowik, zaprawiany do śpiewu przez ludzi, uciekłszy z klatki, nie zaniedbuje talentu, którym go natchnął Twórca wszech rzeczy, lecz owszem na swobodzie tem świetniej go rozwija, podobnie nasz młodociany malarz, zerwawszy serdeczną nić, jaka go początkowo łączyła ze szkołą, z tem większym zapałem kształcił przyrodzone zdolności. 

A pęta niewoli szkolnej dla tak żywego, jak Grottger umysłu, niemniej były uciążliwe, jak więzienie w klatce dla przywykłego do wolności ptaka. „Każdego, kto miał więcej polotu — czytamy w nieocenionem źródle — Stattler tak szczelnie trzymał na jednem miejscu, tak męczył i tyranizował martwą naturą, że trzeba było nadzwyczajnej wytrwałości, by wśród podobnych warunków wytrwać całe lata”. Artur nie był zdolnym cierpieć długo podobnie przykrego położenia, zwłaszcza gdy na dobitek przyszło mu znosić gorzki chleb upokorzenia. Nie chcąc zakrwawiać serca ukochanym rodzicom, nie wystąpił ze szkoły, ale postawił ją na drugim, dalszym planie! Braterski związek łączył go wówczas z Grabowskim. Obydwaj malkontenci, rysowali i malowali, jak im własny popęd i artystyczny instynkt dyktowały, obydwa wybiegali na studya pod Zwierzyniecki klasztor, gdzie rysowali wierzby i różne widoki, a potem w długie, księżycowe wieczory chodzili, dumali, marzyli, i nieraz pod wpływem uroczych rojeń, co im rozrywały pierś młodzieńczą, rzucali się sobie nawzajem w objęcia i płakali, sami nie wiedząc czemu…

Zostawali wtedy pod czarem radośnego upojenia, nieokreślonej miłości dla sztuki, dla wszystkiego, co dobre i piękne — miłości, wobec której bladły i gasły wszystkie sentymenta do kobiet, lubo, jak wiemy, bardzo już wcześnie zakradły się do dziecięcego niemal serca i pacholęcej wyobraźni Artura.

To zrazu tak szczupłe, bo tylko z dwóch osób złożone kółko, powoli rozszerzało się i rosło. Wstąpił do niego Zdzisław Suchodolski, którego ujmująca powierzchowność i towarzyskie przymioty ściągnęły niebawem innych ochotników. Ojciec p. Zdzisława, słynny malarz z Warszawy, January Suchodolski, zwiedzając szkołę krakowską, wyróżnił zaszczytnie Grabowskiego i jego przyjaciela. 

— Dostąpiłem — zapisuje pierwszy, tego zaszczytu wraz z Grottgerem, że nam obydwom uścisnął ręce i poklepawszy po ramieniu, powiedział: Bardzo dobrze — tylko dalej, a z równem zamiłowaniem, jak dotąd. 

Pan Zdzisław, już jako student wszechnicy Jagiellońskiej, chciał korzystać z wieczornych rysunków szkoły malarstwa. Sprawiło to niemałe wrażenie na uczniach, którym nadto zaimponowała sama postać przybysza. „Miał on — opowiada Grabowski — twarz nadzwyczaj regularnych rysów, przypominających greckie antyki, wzrost okazały, włosy gęste, ogromne i na wzór całej figury, fantastycznie ułożone, a raczej rozczochrane — jakkolwiek zaś na pierwszy rzut oka trącił fantazyą, dziwactwem i fanfaronadą młodych niedoszłych artystów warszawskich, przywykłych do nadrabiania miną, gdy w głowie pusto, miał jednak w sobie coś pociągającego a w jego szlachetnej twarzy przebijało uczucie zacne i szlachetne". 

Wszedłszy do szkoły po raz pierwszy w płaszczyku hiszpańskim, udrapowanym fantastycznie, w całej krasie swej męskiej urody, spoglądał z pewnem uczuciem wyższości na niedorosłych po większej części uczniów, ale przekonawszy się wkrótce, że niektórzy z nich sercem i głową bardzo mu blizcy, choć dalecy wzrostem, zawiązał z nimi stosunki blizkie, prawdziwie koleżeńskie. W obszernej jego pracowni nieustannie w raz z nim byli czynni Grabowski i Grottger. Ostatni w ulubionej, spiczastej czapeczce na głowie, tworzył tutaj, podobnie jak dawniej bitwy, sceny zbiorowe, wycieczki na Tatarów, lub też studyując Puffendorfa, którego zawdzięczał znanemu zbieraczowi starożytności, Dutkiewiczowi, rysował potyczki ze Szwedami całe szeregi figur charakterystycznych w malowniczych strojach. 

Nie wiele czasu upłynęło, a sława tej skromnej pracowni rozeszła się po mieście tak dalece, że zaczęli ją odwiedzać luminarze Krakowa, jak Pol i Siemieński, książę Władysław Sanguszko zaś kupił od Artura podjazd lekkiej chorągwi husarskiej wraz z rycerzem, pijącym z hełmu. Przyszedł także i profesor Łuszczkiewicz, pochwalił uczniów, którym szczerze sprzyjał, a nazajutrz powiedział w szkole:  — Oto siedzicie tutaj i pracujecie bez rezultatów, a oni czynią znakomite postępy.

Nasi młodzi malarze pracowali i bawili się wspólnie; w jaki zaś sposób spędzali wieczory, wskazuje skreślony piórem Grabowskiego. wyborny opis recepcyi u właściciela hiszpańskiego płaszcza i rozczochranej czupryny. 

„...W mieszkaniu Suchodolskiego na drugiem piętrze duży stół obficie zastawiony; ale jakaż to zastawa, jakżeż to malowniczo! jaki tu przepych studenckiej fantazyi! W mniejszej połowie dość obszernego pokoju stół, w braku obrusa nakryty czystem prześcieradłem — na stole dominuje głowa z gipsu Apollina belwederskiego, na niej niby woal, zarzucona chustka, udrapowana prześlicznie. Lubo stara, miała ona nie małą cenę — był to jeszcze zabytek po jednej z dawnych matron, dany wnukowi dla zabezpieczenia szyi przeciw zaziębieniu. Głowę Apollina otaczało mnóstwo cygar i tytoniu, cukier w kawałach, na jakimś rysunku rozsypany — szeregiem ustawione talerzyki z serem, rogalikami i szynka, a dokoła szklanki, przeznaczone na wieloraka służbę, bo do płukania pędzli przy malowaniu akwareli, do picia wody, herbaty i kawy... Była na tym stole istna rzeczpospolita, gdyż z pomiędzy przysmaków studenckiej herbaty wyglądały gdzie niegdzie ołówki, wiszery, pędzle, farby i cybuch. Wszystko to oświecone było lampa nakryta, której przytłumione światło starczyło tylko dla samego stołu, reszta pokoju tonęła w cieniach... Suchodolski dmuchał w samowar, a rozżarzone węgle dziwnie czerwonym odbłyskiem malowały wdzięczną jego twarz i fantastyczna fryzurę. Przy oknie stały sztalugi z obrazkami, na lewo otwarta szafa, z której wygi a dała koszula w towarzystwie ręcznika, pociągając za sobą bajowe pantalony — widocznie, aby zwrócić na siebie uwagę naszych bótów i użyć przechadzki na około pokoju. Na drzwiach szafy siedziała sowa na samej szafie leżała trupia głowa, spoglądając na cały pokój z przerażająco badawczym wyrazem… Na prawo od szafy stało łóżko; przy niem drugi stół, zarzucony książkami, papierami czystemi i zaiysowanemi. Uzupełniało ten studencki porządek kilka krzeseł nadpsutych, pojedynczo, samotnie rozstawionych po różnych kątach pokoju. Gdyśmy się poschodzili, a herbata zabłysła w szklankach, wszczęła się pogadanka wesoła i ożywiona; wszyscy bowiem byliśmy w dobrych humorach. Było nas pięciu: Prejsendanz Franciszek, uczeń uniwersytetu, Brzostowski Adam, uczeń piątej klasy liceum św. Anny, Grottger Artur, gospodarz i ja. Na pięć szklanek mieliśmy dwie łyżeczki; więc kto nie chciał czekać na łyżeczkę, mieszał herbatę pędzlem lub ołówkiem... Bawiliśmy się wyśmienicie, jedząc i pijąc, ale po wychyleniu ostatniej szklanki herbaty, trzeba było dopiero widzieć, jak się bawiła młodzież! Najprzód każdy z kolei musiał się czemś popisać: więc jedni rysowali z fantazyi kredą na tablicy, na ten cel przeznaczonej, inni opowiadali prozą, deklamowali, improwizowali wiersze lub mowy, śpiewali itp., a kończył się wiepoważną pogadanką o charakterach ludzkich, o sztuce, literaturze lub historyi. Wieczorki te powtarzały się dwa razy tygodniowo; codzień zaś Prejsendanz czytał jakieś dzieło, a myśmy słuchali, obsiadłszy stół naokoło, każdy przy jakimś rysuneczku. Rozprawy, toczone następnie o przeczytanej książce, bardzo zbawienne wpływały na wyrobienie zdań naszych”.

Podpatrzywszy wieczór u Suchodolskiego, posłuchajmy jeszcze zwięzłej charakterystyki jego gości, „Prejsendaz Franciszek - poucza nas pamiętnik Grabowskiego — był to człowiek prawie już skończony, ai przystojny, z twarzą ujmującą. Brunet o oczach niebieskich pełnych wyrazu i jakiegoś serdecznego spokoju, wąsy miał duże i piękne, wzrost wysoki, ruchy poważne i wdzięczne.

“Drugi Grottger, Lwowianin chwat chłopak i doskonały do zabawy, przystojny, sprytny, obdarzony ogromnym talentem i w rysowaniu z pamięci. Brzostowski, szczupły, elegancki i więcej niż piękny chłopaczek, o twarzy prześlicznej jakby zdjętej z obrazu Greuza. Dobrze wychowany, delikatny z nader salonowemi manierami, ubrany więcej niż starannie, z gustem wytwornym, wyglądał jak kosztowne cacko, wzięte z salonu pięknej damy. Przytem był bardzo religijny, pełen szlachetnych uczuć serca, czystego i niewinnego lubo równie jak on sam misternego, a więc słabego... Co mi się w nim szczególnie podobało, to, że mając tytuł hrabiowski, a co większa, urodzony z księżniczki Ogińskiej, kobiety bardzo dumnej i przez nią wychowany, nie przejął jednak od niej ani źdźbła rodowych uprzedzeń.”

Nie należy sądzić, ażeby nasi znajomi prowadzili życie rozrzucone i samowolne; przekonani owszem o potrzebie pewnego porządku i ładu, postępowali wedle jasno i dokładnie zakreślonego programu. Mieli godziny przeznaczone na ubieranie się i śniadanie, chwile pogadanki i zabawy, godziny milczenia i rysowania. Każdego dnia regularnie pod wieczór rąbali się przez dwie godziny, co wszystkim sprawiło radość niewymowną. W rycerskiej tej zabawie uczestniczyli zwykle pp.: Brzozowski Adam, Stadnicki Jan, obecnie poseł. Tarnowski Stanisław ze Śniatynki. U Grabowskiego rąbanie stało się namiętnością, zagłuszającą wszystkie inne uczucia; był on wówczas jak gdyby tylko ręką, uzbrojoną w szablę... I Grottger lubił bardzo zmierzyć się z przyjacielem; stanowiło to dla niego najprzyjemniejszą rozrywkę po pracy, ale żadna namiętność, nawet słabość do kobiet, nie górowała w nim nad miłością dla sztuki. 

Rzecz prosta, że serce jego nie mogło próżnować w porze, gdy się zwykle pierś młodzieńcza silniej wznosi i otwiera dla tkliwszych uczuć. Zapłonął wówczas jednym z najczystszych i najtrwalszych w swem życiu zapałów dla prześlicznego dziewczęcia a przyznać trzeba, że wybór przynosił zaszczyt dobremu gustowi artysty. Podczas gdy do chwili ostatniego, najgłębszego pokochania osoby, z którą jedynie śmierć nie dozwoliła mu się połączyć — głowa jego zapalała się pod wpływem ulotnych wrażeń, a przed rozigraną imaginacyą przesuwały się twarzyczki kobiece, goniąc jedna za drugą; uczucie dla panny Halki było serdeczniejsze, szlachetniejsze, i nie prędko się zatarło. Znajomość z nią zawdzięczał Lucyanowi Siemieńskiemu, który wprowadził go do domu Eugeniusza hr. Dz., podobnie jak do kilku innych znakomitych domów. Ujrzawszy na jednej z wizyt prześliczną córeczkę gospodarza, dzisiejszą panią P., wówczas jeszcze przybraną w krótką sukienkę, z włosami obciętemi i ujętemi w siatkę, uczuł silniejsze uderzenie w piersi. Młodzinchną „Halkę” uważano jeszcze za dziecko; to też Artur bawił się z nią jak z dzieckiem, chodził w jej towarzystwie na wiśnie a choć patrzył na ukochaną, jak na obrazek świętej, niczem zgoła nie dał poznać uczucia, jakie go przejmowało — i jeśli młoda panienka wiedziała, co się dzieje w sercu młodego malarza, odgadła to chyba instynktem, właściwym płci niewieściej.

Skłonność te Artura odkryło jednak baczne oko przyjaciół, lubo i przed nimi taił ja starannie; zawstydził się więc bardzo, gdy w jednym z jego obrazków treści romansowej, przedstawiającym młodego rycerza w chwili, kiedy wykrada pannę, dopatrzyli się podobieństwa do samego artysty i do panny Halki. 

Oprócz wymienionych już osób, koło najbliższych znajomych Grottgera składali wówczas pp.: Ludwik Wodzicki, dzisiejszy marszałek sejmowy, ś. p. Władysław Tarnowski, Stanisław Tarnowski, dzisiejszy profesor, Izydor Jabłoński, Tadeusz Piliński i inni. Niemal każdy z nich otrzymymał artystyczny lub literacki przydomek, i pod tym pseudonimem więcej był znany, aniżeli pod właściwem imieniem. I tak Suchodolskiego nazwano Salvatorem Rosą. Jabłońskiego Buonarottim, Grabowskiego Tycyanem... Rzecz charakterystyczna, że najskromniejsze nazwy przypadły w udziele dwom ludziom, którzy się wznieśli wysoko ponad poziom swego artystycznego otoczenia i sami jedni doczekali się europejskiego rozgłosu, to jest Grottgerowi, nazwanemu Wuwermanem lub Krosteczką i Matejce, Matiarkiem. Ostatni zostawał z naszymi znajomymi w życzliwych stosunkach, wychodził z nimi na exkursye — ale trzymał się od nich nieco zdała, gdyż cichy i milczący, nie harmonizował z ta wesoła i po trochu hulaszczą rzeszą…

Sam Grottger żwawy, rezolutny, ochoczy do facecyi i żartów, był wtedy oględniejszym i oszczędniejszym, aniżeli towarzysze, czego później nie było można o nim powiedzieć. W pomyślniejszych chwilach, gdy kieszenie były dość pełne i nie brakło cygar, przemyślny i pamiętny o jutrze Artur, zbierał niedopalone kawałki cygar i kładł je na piec, podnosił rozrzucone cenciki i składał na szafie, jako zapasik na czarne godziny. Jakoż, kiedy przed pierwszym każdego miesiąca podobnie jak u rolnika na przednówku, zapanowała groźna pustka w studenckiem gospodarstwie, wydobywał z za pieca resztki cygar, zdejmował z szafy centy, a wówczas koleżkowie błogosławili oględność przyjaciela. Pierwsze pokrajane na tytoń palono we fajce z wielkim gustem, drugie, na samym schyłku miesiąca stanowiły bardzo pożądany nabytek.

W wolnych chwilach , bywał Grottger tak w wymienionych już wyżej domach, jako też i u państwa Hoszowskich i Polów — niekiedy wyjeżdżał na krótki czas nawet po za mury miejskie, n. p. na wieś do państwa Konopków.